Šta je amfetamin?
Amfetamini su velika grupa supstanci, koje su međusobno hemijski srodni, ali izazivaju različite efekte. Gotovo sve supstance iz ove grupe imaju neku medicinsku primenu, ali na ilegalnom tržištu najčešće se pojavljuju amfetamin (kao prah amfetamin sulfata) i metamfetamin (kao prah metamfetamin klorida).
Postoje tri grupe amfetamina i njemu srodnih supstanci:
- glavni amfetamini: amfetamin, dekstroamfetamin, metamfetamin, metilfenidat, pemolin
- amfetaminu slične supstance: efedrin, fenilpropanolamin, khat I metkatinon (krank)
- sintetički amfetamin (klasikovan kao halucinogeni): ekstazi (MDMA “Adam” I MDAE “Eva”)
Amfetamini su sintetički stimulansi centralnog nervnog sistema i uzrokuju znatne promene mentalnih funkcija i ponašanja. Ulični izraz speed (brzina) odnosi se na razne derivate amfetamina. Najčešći oblik amfetamina na ulici je amfetamin sulfat, beli prah čija čistoća varira (obično između 6 i 10%). Metamfetamin se dobija preradom efedrina ili pseudoefedrina koji se koriste kao lek. Metamfetamin hidroklorid je potpuno srodan amfetaminu, a dosta se koristi jer ima izraženije delovanje, a jednostavniji je i jeftiniji za proizvodnju. Najčešće se pojavljuje kao beli prašak bez mirisa, gorkog ukusa, ali može se naći i u obliku tableta, kapsula ili kristala. Kristalići (metamfetamin), slični ledu (ice) izazivaju jaču reakciju i imaju dugotrajno delovanje (maksimalno i do 30 sati). Standardna pakovanja su providne najlonske kesice sa prahom ili sa kristalićima. Retko čist iznad 50%, ulični amfetamin se meša sa kofeinom, dečjim puderom, aspirinom, glukozom, pa čak i običnim brašnom.
Istorija amfetamina
Pre 5000 godina, u staroj Kini koristi se ma huang, biljka koja sadrži prirodni stimulans efedrin. Kineski tekstovi preporučuju efedrin, hemijski vrlo srodan amfetaminu, za lečenje povišene telesne temperature i kao pomoć pri disanju, a sveštenici ma huang hvale kao dobar stimulans za ratnike.
Sam amfetamin prvi je put sintetizovan u Njemačkoj 1887, a Zapad ga je upoznao kao legalni lek. Tijekom 1930-tih započelo se s masovnom sintezom amfetamina, a 1932. počinje se prodavati pod imenom Benzedrine, kao inhalator za tretiranje začepljenosti nosa, kod astmatičara, ali i za običnu prehladu. Promoviše se s ogromnim entuzijazmom i tvrdi da ima mnoštvo kliničkih primena, od lečenja migrene, epilepsije, sve do grčeva i visokog krvnog pritiska. Najčešće se daje kao antidepresiv i stimulans, ali i kao sredstvo za smanjenje apetita i mršavljenje, a često se koristi i za lečenje zavisnosti o skoro svim tada poznatim drogama. Uskoro se otkriva pozitivan efekt amfetamina kod hiperaktivne dece sa teškoćama u koncentraciji, a u terapiji tog poremećaja još se i danas koristi (procenjuje se da je 1997 godine u SAD-u 2.5 milijuna dece dobivalo Ritalin, lek sa amfetaminskom bazom). Iako su mnogi proizvodi osnovani na amfetaminima zabranjeni do kraja 1950-tih, ostaje nekoliko rupa u zakonu: u SAD-u, metamfetamin (prvi put sintetizovan u Japanu 1919), nije zabranjen, a amfetamini se i dalje lako mogu nabaviti sve do 1970. i novog, restriktivnijeg, zakona.
Prisutnost amfetamina posebno se jako oseća tokom drugog svetskog rata, kada se deli među britanskim, nemačkim i japanskim snagama, a u Japanu se daje i radnicima za povećanje industrijske proizvodnje, što na kraju rata rezultira sa oko dvesta hiljada slučajeva amfetaminske psihoze. Čak su i vođe na speedu: Hitler sebi redovno od 1942. ubrizgava metamfetamin osam puta na dan, Čerčil koristi amfetamine i barbiturate, a i nakon drugog svetskog rata političke vođe u vremenima krize posežu za speedom, poput Džona F. Kenedija za vrijeme Kubanske krize 1962. U američkoj vojsci deli se, uz druge droge, tokom Vijetnamskog i Korejskog rata, tako da se više vojnika vraća kući zbog problema povezanih sa drogama, nego zbog ratnih ozleda.
Kako se širila legalna primena amfetamina, tako je rasla i njihova zloupotreba, posebno nakon sve restriktivnijih zakona. Danas se amfetamin u medicini koristi isključivo za lečenje poremećaja u koncentraciji kod djece (attention-deficit hyperactivity disorder) i pri lečenju narkolepsije, bolesti koja izaziva iznenadne napadaje dubokog sna.
Način upotrebe amfetamina
Najčešće se konzumira ušmrkavanjem, ali može i gutanjem, pušenjem ili intravenski. Intravenski način korišćenja je veoma opasan usled povećanog rizika od predoziranja ili od inficiranja korišćenjem zajedničke igle.
Delovanje amfitamina
Obe supstance istog su načina delovanja i razlikuju se jedino u dužini i snazi efekata gdje je metamfetamin jačeg dejstva od običnog amfetamina. Dejstvo počinje 15-30 minuta nakon uzimanja, a traje nekih 4-6 sati iako se delovanje može proširiti i do 24 sata. Deluje stimulirajući oslobađanje dopamina i drugih psihoaktivnih supstanci u mozgu. Efekti ovise o količini, načinu uzimanja, toleranciji i okolnostima u kojima se droga uzima. Osoba pod dejstvom speeda postaje dobro raspoložena, preduzimljiva, stalno je u pokretu I živo gestikulira, ima osećanje da sve može, seksualno je hiperaktivna, čula su joj izoštrena, a sve radnje izvodi ubrzano zbog čega je I nastao naziv speed. Male doze smanjuju apetit, povećavaju znojenje i krvni pritisak, ubrzava se kucanje srca i šire zenice. Osoba pod delovanjem amfetamina oseća se nemirno, uznemireno i čudljivo, ponekad i zlovoljno. Veće doze pojačavaju efekte, a osoba postaje sve više uzbuđena, govorljiva i proživljava lažan osećaj samopouzdanja ili nadmoćnosti; može se ponašati i na bizaran način; neki postaju agresivni i neprijateljski raspoloženi. Veće doze mogu izazvati isušena usta, povišenu telesnu temperaturu, znojenje, glavobolju, zamagljen vid, vrtoglavicu, proliv ili zatvor stolice i gubitak apetita. Detekcija u mokraći moguća je kod amfetamina 8 do 24 sata od upotrebe, a kod metamfetamina 2 do 3 dana
Štetne posledice upotrebe amfetamina
Velike doze amfetamina mogu uzrokovati crvenilo, bledilo, brz i nepravilan rad srca, drhtanje, grčenje, gubitak koordinacije, nekontrolirane pokrete i fizički kolaps.
Injiciranje amfetamina izaziva nagli porast krvnog pritiska koje može uzrokovati moždani ili srčani udar ili porast temperature.
Narušena ravnoteža dopamina u mozgu uzrok je jake depresije do koje dolazi nakon prestanka delovanja amfetamina, mnogo jače nego što je to slučaj kod npr. ecstasyja. Tek delimično stvar popravlja dubok san u koji osoba pada nakon delovanja, ali nesanica i depresija mogu potrajati nedeljama. Dugoročna upotreba može dovesti do neishranjenosti i pomanjkanja vitamina, kožnih poremećaja, čireva, nesanice, impotencije, gubljenja težine i depresije. Postoji opasnost od poremećaja u radu bubrega, pluća i jetre, imunitet je smanjen, a povećana je mogućnost moždanog ili srčanog udara. Često uzimanje velikih količina uzrokuje oštećenja mozga koja za posledicu imaju teškoće u procesu govora i mišljenja. Kod uzimanja velikih količina amfetamina u dužem periodu može se razviti amfetaminska psihoza, mentalni poremećaj sličan paranoidnoj shizofreniji, koji se manifestuje kroz obmane, halucinacije i paranoje, posebno onim da razni insekti mile pod korisnikovom kožom. Simptomi amfetaminske psihoze nestaju obično nekoliko nedelja nakon prestanka uzimanja droge.
Istraživanja pokazuju da zloupotreba metamfetamina tokom trudnoće može rezultovati prenatalnim komplikacijama, većim stepenom prevremenog porođaja, a može doći i do izmenjenog postnatalnog obrasca ponašanja kod novorođenčadi. Zloupotreba metamfetamina tokom trudnoće može biti povezana sa urođenim deformitetima.
Zavisnost i amfetamini
Amfetamini izazivaju toleranciju, što znači da su potrebne sve veće količine da bi se postigao željeni efekt. Izazivaju pshičku zavisnost, a postoje neslaganja stručnjaka oko toga da li izaziva i fizičku zavisnost. Sigurno je da se u apstinenciji mogu javiti tipični simptomi vezani za odvikavanje, poput iscrpljenosti,depresije, nesanice i uznemirenosti, dugih perioda spavanja (do 48 sati) i psihotičnih reakcija.
Istraživanja su pokazala da životinje kojima je na raspolaganju neograničena količina amfetamina ih uzimaju sve dok ne uginu, a ako se količina ograniči, svaki će put uzeti koliko god ga ima. Razlog ponovnog uzimanja je postojanje neugodnog razdoblja nakon prestanka delovanja, odnosno velika razlika između euforije i depresije (spuštanje), što podstiče na ponovnu konzumaciju radi obnavljanja zadovoljstva.
Dosta je problematičan lažan osećaj snage, samopouzdanja i neuništivosti, prisutan kod delovanja speeda; mnogi primeri tučnjava na partijima počinju upravo od toga. Takođe, kod vožnje pod uticajem speeda, osećaj neuništivosti najčešći je uzrok nesreća. O ozbiljnosti toga dovoljno govori činjenica da su japanske kamikaze koristili amfetamine upravo u tu svrhu, što im je davalo značajan podstrek u izvršenju svojih samoubilačkih zadatka.
Koji su načini lečenja efikasni prilikom zloupotrebe metamfetamina?
Trenutno je najefikasniji način lečenja zavisnosti od metamfetaminima kognitivno-bihejvioralni pristup. Ovim pristupom se utiče na promenu pacijentovog načina razmišljanja, očekivanja i ponašanja, te se razvijaju veštine koje će mu pomoći da se nosi sa svakodnevnim stresom. Grupe za podršku i pomoć su, takođe, dobra dopuna bihejvioralnom pristupu, što može dovesti do dugotrajnog oporavka od droga.
Ne postoji farmakološki tretman za zavisnost od amfetaminima i droga sličnih amfetaminu, kao što su metamfetamini. Antidepresanti su korisni u borbi protiv depresije koja je česta kod onih koji kraći period apstiniraju od metamfetamina.
Zbog hipertermije i grčeva koji su uobičajene i često fatalne komplikacije prilikom predoziranja metamfetaminima, u hitnoj pomoći se fokusiraju upravo na te fizičke simptome. Pacijenti se rashlađuju u hladnoj vodi, a daju im se i lekovi protiv grčeva.
Akutna intoksikacija metamfetamina često se može savladati opservacijom u sigurnoj i mirnoj okolini. U slučajevima ekstremnog uzbuđenja ili panike uspešnim su se pokazali lekovi protiv anksioznosti, kao što su benzodiazepini.
Kako prepoznati?
Znakovi koji nas upućuju na sumnju da osoba koristi speed:
- ako je pod dejstvom supstance, promena ponašanja u pravcu neobične aktivnosti, čini se da osoba sva pršti od snage, što joj inače nije svojstveno, od nje se u društvu odjednom ne može doći do reči, iz nje zrači nekakva neobična i snažna energija;
- promena uobičajenog izraza lica, oči plamte, zbog proširenja zenica oči se čine tamnijim nego inače;
- ako je osoba nedavno uzela ekstazi ili spid, vrlo karakteristična je i upečatljiva ukočenost lica, a naročito donje vilice, često praćeno škrgutanjem zuba i iskrivljenim “grimasama”.
- promena uobičajenih gestova, i to tako što osoba stalno česka nos, trlja ga, šmrkće, a sluzokoža nosa je vrlo crvena, ponekad i krvava;
- promena navika u jelu i spavanju, i to u smislu da se čini kako se osobi nikad ne spava, kako nikad nije umorna, te da joj hrana gotovo i ne treba, čime se često hvali i odaje sebi priznanje;
- obilno znojenje, neprijatan miris, drhatnje ruku, suvoća usta, euforija, nesanica
- razdražljivost, gubitak apetita, fizičko propadanje, gubitak samokontrole, agresivno ponašanje, sklonost ka samoubistvu
Izvori:
www.drug-addiction.com
www.spica-info.hr
www.happynovisad.rs
www.wikipedia.org
www.mirijevo.co.yu
www. narkovodic.tripod.com
www.cazas.org
www.stetoskop.info
Dr Stevan p. Petrović : Droga i ljudsko ponašanje
Dr Minja Jovanović: Anatomija adikcije